Վերջին տարիներին deepfake տեխնոլոգիաները՝ արհեստական բանականության միջոցով ստեղծված կամ փոփոխված լուսանկարներ, տեսանյութեր և ձայնագրություններ, արագորեն տարածվել են համացանցում։ Այս տեխնոլոգիան կարող է օգտագործվել զվարճանքի կամ ստեղծագործական նպատակներով, սակայն այն նաև լուրջ վտանգ է ներկայացնում, երբ կիրառվում է կեղծ տեղեկատվություն տարածելու, անձի հեղինակությունը վնասելու կամ հասարակական կարծիքը մանիպուլացնելու համար։
Հայաստանում deepfake-ի վնասակար օգտագործումը կարող է բերել ինչպես քաղաքացիական, այնպես էլ վարչական և քրեական պատասխանատվության։ Պատժաչափը կախված է տարածման նպատակից, հետևանքներից և տուժած անձի իրավունքների խախտման աստիճանից։
1․ Deepfake-ի իրավական գնահատականը Հայաստանում
Հայաստանի օրենսդրությունը դեռևս օրենքներում առանձին չի օգտագործում «deepfake» տերմինը, սակայն այդ տեխնոլոգիայի կիրառումը գտնվում է շարք գործող իրավական դրույթների կարգավորման ներքո՝ կախված արարքի բնույթից։
Deepfake-ի միջոցով կեղծ տեղեկատվություն տարածելը կարող է գնահատվել որպես․
- Սուտ կամ կեղծ տեղեկության տարածում (այդ թվում՝ շանտաժի, խարդախության, գույքային վնաս պատճառելու կամ հասարակական անվտանգությունը խախտելու նպատակով)
- Անձի պատվի, արժանապատվության կամ գործարար համբավի արատավորում վիրավորանքի կամ զրպարտության միջոցով
- Քաղաքական կամ ընտրական գործընթացների վրա ապօրինի ազդեցություն (եթե կիրառվում է ընտրությունների ժամանակ)
2․ Քաղաքացիական պատասխանատվություն
ՀՀ Քաղաքացիական օրենսգիրքը նախատեսում է, որ վիրավորանքից կամ զրպարտությունից տուժած անձը կարող է դատարանից պահանջել․
- Հրապարակային ներողություն
- Սուտ կամ կեղծ տեղեկության հերքում կամ Deepfake նյութի հեռացում կամ արգելում
- Հոգեկան և բարոյական վնասի փոխհատուցում (վիրավորանքի դեպքում՝ մինչև 3,000,000 ՀՀ դրամ, զրպարտության դեպքում՝ մինչև 6,000,000 ՀՀ դրամ)
- Գույքային վնասների հատուցում, ներառյալ` ողջամիտ դատական ծախսերը և խախտված իրավունքների վերականգնման համար կատարված ողջամիտ ծախսերը
Այս պահանջները կարող են ներկայացվել անկախ այն բանից՝ deepfake-ն արվել է ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձի կողմից։
3․ Վարչական պատասխանատվություն
Եթե deepfake-ի տարածումը չի առաջացնում քրեական պատասխանատվություն, այն կարող է հանգեցնել տուգանքի ձևով վարչական պատասխանատվության՝ ըստ ՀՀ Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ օրենսգրքի։
Վարչական տուգանքի չափերը կարող են լինել 30,000 – 800,000 ՀՀ դրամ՝ կախված խախտման բնույթից և ծանրությունից:
4․ Քրեական պատասխանատվություն
Եթե deepfake-ի օգտագործումը ունեցել է առավել ծանր բնույթ կամ հանեցրել է լուրջ հետևանքների, այդ թվում՝ կիրառվել է շանտաժի, խարդախության, գույքային վնաս պատճառելու կամ հասարակական անվտանգությունը խախտելու համար, ապա պատասխանատվությունը վրա է հասնում ՀՀ Քրեական օրենսգրքով։
Հնարավոր հանցանքներ և պատիժներ․
- Հոգեկան ներգործություն՝ պատիվն ու արժանապատվությունը պարբերաբար նվաստացնելով — տուգանք մինչև 1,500,000 ՀՀ դրամ, կամ ազատության սահմանափակում` մինչև 2 տարի ժամկետով, կամ կարճաժամկետ ազատազրկում` մինչև 2 ամիս ժամկետով
- Խարդախություն — տուգանք` մինչև 4,000,000 ՀՀ դրամ, կամ հանրային աշխատանքներ՝ մինչև 270 ժամ, կամ ազատության սահմանափակում՝ մինչև երեք տարի ժամկետով, կամ կարճաժամկետ ազատազրկում` մինչև 2 ամիս ժամկետով կամ ազատազրկում` մինչև 8 տարի ժամկետով
- Շանտաժի եղանակով շորթում — կարճաժամկետ ազատազրկում` մինչև 2 ամիս ժամկետով կամ ազատազրկում` մինչև 12 տարի ժամկետով
- Ահաբեկչության մասին սուտ տեղեկությունների տարածում – տուգանք` մինչև 2,500,000 ՀՀ դրամ, կամ ազատության սահմանափակում՝ մինչև երեք տարի ժամկետով, կամ կարճաժամկետ ազատազրկում` մինչև 2 ամիս ժամկետով կամ ազատազրկում` մինչև 3 տարի ժամկետով
- Ընտրական գործընթացներին միջամտություն deepfake-ի միջոցով — տուգանք` մինչև 2,500,000 ՀՀ դրամ, կամ ազատության սահմանափակում՝ մինչև երեք տարի ժամկետով, կամ կարճաժամկետ ազատազրկում` մինչև 2 ամիս ժամկետով կամ ազատազրկում` մինչև 6 տարի ժամկետով
5․ Միջազգային փորձի ազդեցությունը
Չնայած Հայաստանում deepfake-ի վերաբերյալ առանձին հատուկ օրենք դեռ չկա, մի շարք երկրներ արդեն ընդունել են նմանատիպ կարգավորումներ։ Օրինակ․
- Ֆրանսիա — մինչև 3 տարվա ազատազրկում և 45,000 եվրո տուգանք
- Կալիֆորնիա, ԱՄՆ — deepfake-ի արգելք ընտրություններից 60 օր առաջ, խախտման դեպքում՝ մեծ տուգանք և քրեական պատասխանատվություն
- Չինաստան — պարտադիր է deepfake բովանդակության վիզուալ կամ ձայնային նշում (watermark), հակառակ դեպքում՝ տուգանք և ազատազրկում
Այս միջազգային փորձը հավանական է, որ առաջիկա տարիներին կազդի նաև Հայաստանի օրենսդրության վրա, և deepfake-ը կդառնա առանձին հստակ կարգավորված իրավական կատեգորիա։
6․ Գործնական խորհուրդներ քաղաքացիներին և կազմակերպություններին
- Ստուգեք բովանդակության աղբյուրը՝ հատկապես սոցիալական ցանցերում տարածված տեսանյութերի և ձայնագրությունների դեպքում։
- Եթե դուք դարձել եք deepfake-ի զոհ՝ անմիջապես դիմեք ոստիկանություն, քննչական բաժին կամ դատախազություն, ինչպես նաև զուգահեռ ներկայացրեք քաղաքացիական հայց։
- Կազմակերպությունները և մեդիա հարթակները պետք է ներդնեն AI-հայտնաբերման գործիքներ՝ deepfake-ների հայտնաբերման և արգելափակման համար։
Եզրակացություն
Հայաստանում deepfake-ի օգտագործումը՝ կեղծ տեղեկատվություն տարածելու նպատակով, օրենքով պատժելի է տարբեր մակարդակներով՝ սկսած վարչական տուգանքներից մինչև ազատազրկում։ Թե կոնկրետ ինչ պատժաչափ կկիրառվի, կախված է նյութի բովանդակությունից, տարածման ծավալից և դրա հետևանքներից։ Չնայած Հայաստանի օրենսդրությունը դեռևս հատուկ «deepfake» բառը չի օգտագործում, նման գործողությունները գտնվում են մի շարք գործող իրավական դրույթների կարգավորման ներքո, և 2025 թվականից այս ուղղությամբ ակնկալվում են ավելի խիստ և հստակ կարգավորումներ:
