Երեխաները յուրաքանչյուր հասարակության հենասյունն են, և նրանց բարեկեցությունն ու պաշտպանությունը հանդիսանում են պետության, հասարակության և ընտանիքի առաջնահերթ պատասխանատվությունը։ Հայաստանում երեխաների իրավունքների պաշտպանությունը հիմնված է ինչպես ազգային, այնպես էլ միջազգային իրավական նորմերի վրա։ Այս հոդվածում մանրամասնորեն կներկայացնենք, թե ինչպես են կազմակերպվում երեխաների իրավունքների պաշտպանությունն ու ապահովությունը՝ դիտարկելով ընտանիքների, կրթական հաստատությունների և պետության իրավական պարտականությունները։
Երեխայի իրավունքների իրավական հիմքը Հայաստանում
Հայաստանի Հանրապետությունը միացել է ՄԱԿ-ի Երեխայի իրավունքների մասին կոնվենցիային (1989 թ.), որը հաստատում է, որ յուրաքանչյուր երեխա ունի՝
- ապրելու իրավունք,
- զարգացման իրավունք,
- պաշտպանության իրավունք,
- կարծիքի արտահայտման և լսվելու իրավունք։
Այս կոնվենցիան պարտադիր կիրառելի է Հայաստանում և կազմում է երեխաների պաշտպանության քաղաքականության հիմքը։
ՀՀ ազգային օրենսդրություն
Երեխայի պաշտպանության հիմնական իրավական փաստաթղթերն են՝
- ՀՀ Սահմանադրություն
- Երեխայի իրավունքների մասին ՀՀ օրենք (1996 թ.)
- ՀՀ Ընտանեկան օրենսգիրք
- ՀՀ Կրթության մասին օրենք
- ՀՀ Սոցիալական պաշտպանության մասին օրենքներ
Այս օրենքներն ապահովում են երեխայի իրավունքների համապարփակ պաշտպանություն՝ տարբեր միջավայրերում։
Ընտանիքի պարտականությունները երեխայի պաշտպանության գործում
Ընտանիքը երեխայի առաջին և հիմնական պաշտպանության միջավայրն է։ Հայրն ու մայրը՝ որպես երեխայի օրինական խնամակալներ, ունեն իրավական և բարոյական պարտականություններ՝
Պարտավորություններ
- Երեխայի ֆիզիկական, մտավոր և բարոյական զարգացման ապահովում
- Կրթության կազմակերպում՝ համաձայն երեխայի ունակությունների
- Առողջապահական ծառայությունների մատչելի ապահովում
- Երեխայի շահերի ներկայացում պետական և հասարակական մարմիններում
- Երեխայի նկատմամբ բռնության, անտեսման և շահագործման բացառում
Բացթողումները
Եթե ծնողները խախտում են երեխայի շահերը, ՀՀ օրենքով նախատեսված է՝
- ծնողական իրավունքների սահմանափակում կամ զրկում,
- երեխայի տեղափոխում այլ խնամակալության (օրինակ՝ խնամակալ ընտանիք կամ պետական հաստատություն)։
Դպրոցների և կրթական համակարգի պարտականությունները
Կրթական հաստատությունները նույնպես պարտավոր են ոչ միայն կրթել, այլև պաշտպանել երեխայի ֆիզիկական և հոգեբանական անվտանգությունը։
Հիմնական պարտականություններ
- Ստեղծել անվտանգ ուսումնական միջավայր՝ առանց ճնշման, բռնության կամ խտրականության
- Մանկավարժների և աշխատակազմի համապատասխան վերապատրաստում՝ երեխաների հետ ճիշտ վարվեցողության համար
- Ցանկացած բռնության կամ վտանգի դեպքում՝ անմիջապես տեղյակ պահել ծնողներին և սոցիալական մարմիններին
- Երեխաների անձնական տվյալների գաղտնիության պահպանում
- Աշակերտի իրավունքների վերաբերյալ իրազեկման ծրագրերի իրականացում
Բռնության կանխարգելման ծրագիր դպրոցներում
2025 թվականի դրությամբ ՀՀ կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարությունը ներդրել է դպրոցներում «Բռնության կանխարգելման և արձագանքման մեխանիզմներ»։ Դրանք ներառում են՝
- Հոգեբանների ներգրավում
- Դասավանդողների վարքի վերահսկողություն
- Անանուն հաղորդման համակարգեր (հասանելի են թե՛ աշակերտներին, թե՛ ծնողներին)
Պետության պարտականությունները
Պետությունը որպես երաշխավոր՝ ունի սահմանադրական ու օրենսդրական պարտավորություններ երեխաների պաշտպանության հարցում։ Պաշտպանական գործառույթները իրականացվում են տարբեր գերատեսչությունների միջոցով՝ ներառյալ՝
1. Աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարություն
- Պատասխանատու է խնամակալության և հոգաբարձության հարցերի համար
- Կազմակերպում է ընտանիքներից դուրս մնացած երեխաների խնամքը (օրինակ՝ խնամակալ ընտանիքներ, մանկատներ)
- Վերահսկում է որդեգրման գործընթացը
2. Ոստիկանություն և իրավապահ մարմիններ
- Ներգրավված են երեխայի իրավունքների խախտման դեպքերի բացահայտման և կանխարգելման գործում
- Կան ծառայություններ, որոնք զբաղվում են անչափահասների գործերով (օրինակ՝ անչափահասների գծով բաժիններ)
3. Առողջապահության նախարարություն
- Երեխայի առողջության ապահովում՝ սկսած ծննդյան պահից
- Իմունիզացիոն ծրագրեր
- Հոգեկան առողջության աջակցություն
4. Կրթության նախարարություն
- Երեխաների իրավունքի իրացումն անվճար և պարտադիր միջնակարգ կրթության միջոցով
- Կրթական ծրագրերի մշակման և բարեփոխման ապահովում՝ երեխայի լավագույն շահը հաշվի առնելով
Երեխայի իրավունքների խախտման պատասխանատվություն
Հայաստանի օրենսդրությամբ նախատեսվում է ինչպես քաղաքացիական, այնպես էլ վարչական և քրեական պատասխանատվություն, եթե խախտվում են երեխայի իրավունքները։
Օրինակ՝
- Երեխայի նկատմամբ բռնության դեպքերը քրեորեն պատժելի են։
- Երեխայի շահագործումը (աշխատանքի, պոռնկագրության կամ թրաֆիքինգի մեջ ներքաշում) պատժվում է օրենքով։
- Երեխայի ուսումից զրկելու կամ բժշկական օգնությունից հրաժարվելու դեպքում՝ ծնողներին կարող են վարչական տուգանքներ սահմանվել։
Իրազեկում և հանրային վերահսկողություն
Երեխաների պաշտպանությունն արդյունավետ կլինի միայն այն ժամանակ, երբ հասարակությունը նույնպես ակտիվ ներգրավվածություն ունենա։ Հայաստանում գործում են մի շարք ՀԿ-ներ և միջազգային կազմակերպություններ, որոնք նպաստում են երեխաների իրավունքների իրազեկմանը և պաշտպանությանը։
- «Յունիսեֆ Հայաստան»
- «Փրկենք երեխաներին»
- «Ավրորա հումանիտար նախաձեռնություն»
- Տեղական ՀԿ-ներ՝ «Իրավաբանների հայկական ասոցիացիա», «Հույս և օժանդակություն» և այլն
Այս կազմակերպությունները նպաստում են բռնության դեպքերի բացահայտմանը։
Դիրքորոշում և բարեփոխումների միտումներ (2025)
Վերջին տարիներին պետությունը ակտիվորեն իրականացնում է բարեփոխումներ՝ ուղղված երեխաների պաշտպանության ուժեղացմանը։
Նշենք հատկապես՝
- Երեխաների պաշտպանության օրենսդրության վերանայում՝ հաշվի առնելով նոր միջազգային ստանդարտները
- Հոգեբանների ներգրավումը մանկավարժական համակարգում
- «Անվտանգ դպրոց» ծրագիրը
- Ոչ ֆորմալ կրթական մեթոդների զարգացում՝ երեխայի ներուժի բացահայտման համար
Եզրակացություն
Երեխաների պաշտպանությունը Հայաստանում կառուցվում է ուժեղ իրավական հիմքերի վրա և պահանջում է բոլոր կողմերի՝ ընտանիքի, դպրոցի, պետության և հասարակության համակարգված մասնակցությունը։ Յուրաքանչյուր երեխա ունի կյանքի, զարգացման, կրթության, պաշտպանության և լսվելու իրավունք, իսկ մեծահասակների պարտականությունն է՝ երաշխավորել այս իրավունքների լիարժեք իրացումը։
Եթե ցանկանում եք ստանալ աջակցություն կամ հաղորդել երեխայի իրավունքների խախտման դեպք, կարող եք դիմել հետևյալ հաստատություններին՝ Երեխայի իրավունքների պաշտպան՝ Մարդու իրավունքների պաշտպանի գրասենյակ (www.ombuds.am), ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարություն
(www.mlsa.am), իակ առավել մանրակրկիտ խորհրդատվության համար կարող եք դիմել LSA իրավաբանական գրասենյակ։
Երբ հասարակությունը արժևորում է երեխայի արժանապատվությունն ու շահը, ապա մենք կերտում ենք ոչ միայն պաշտպանված մանկություն, այլև բարեկեցիկ ապագա։
